Τιμής ένεκεν δημοσιεύεται εδώ ολόκληρο το κείμενο του Ανδρέα Παπαδάτου από το Λεύκωμα Αναγνωστική Εταιρία Κερκύρας. Ο Α. Παπαδάτος υπήρξε για δεκαετίες υπεύθυνος Βιβλιοθήκης της Αναγνωστικής και έφυγε αιφνίδια από κοντά μας το 2018.

Η βιβλιοθήκη της Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας έχει χαρακτηρισθεί, σε έκδοση αφιερωμένη σε βιβλιακές συλλογές, ως «μία από τις πιο πολιτισμένες βιβλιοθήκες που μπορεί να συναντήσει κανείς οπουδήποτε στον κόσμο» (Αt Home with Books. New York 1995). Είναι από τις σχετικά λίγες πλέον βιβλιοθήκες που στεγάζονται σε παλαιό κτήριο και διατηρούν, επίσης, στο εσωτερικό τους παραδοσιακό διάκοσμο.

Η επιλογή αυτή μπορεί να δημιουργήσει, βεβαίως, διάφορα πρόσθετα προβλήματα, κυρίως όσον αφορά στη διατήρηση των βιβλίων και των άλλων τεκμηρίων που κατέχει η Εταιρία. Αναμφισβήτητα όμως εξασφαλίζει ένα περιβάλλον προτρεπτικό για τη μελέτη και την απόλαυση της ανάγνωσης, διαφορετικό από την ψυχρή συχνά ατμόσφαιρα των περισσότερων σύγχρονων βιβλιοθηκών. Η κυριαρχία του ξύλου, τα παλαιά έπιπλα, τα πορτραίτα στους τοίχους εκπέμπουν ζεστασιά και αίσθηση οικειότητας. Εξυπακούεται ότι οι παλαιικές αυτές ανέσεις δεν εμποδίζουν τη λειτουργία της ως σύγχρονης βιβλιοθήκης, ικανής να εξυπηρετήσει το απαιτητικό κοινό στο όποιο απευθύνεται.

Αν και φιλοξενεί, πρωτίστως, ερευνητές, δεν υπάρχει αμφιβολία όμως ότι η βιβλιοθήκη της Αναγνωστικής Εταιρίας είναι ένας μικρός παράδεισος και για τους πάσης μορφής βιβλιόφιλους. Μπορεί σήμερα να λειτουργεί ως ειδική βιβλιοθήκη ιστορικής έρευνας και οι προσκτήσεις της να είναι ανάλογα ειδικευμένες, τα 170 όμως έτη του βίου της την έχουν προικίσει με μεγάλο αριθμό ετερόκλητων βιβλίων, ώστε να προσφέρει στο λάτρη του είδους αυτού μεγάλη ποικιλία έντυπων τόσο σε είδος όσο και σε περιεχόμενο.

Κέντρο των συλλογών της βιβλιοθήκης αποτελεί η επτανησιακή συλλογή της, που περιλαμβάνει περίπου 7.000 τόμους βιβλίων καθώς και άλλου είδους τεκμήρια, όπως εφημερίδες και περιοδικά, μονόφυλλα και άλλα εφήμερα κείμενα, χειρόγραφα και ποικίλο αρχειακό υλικό. Η συλλογή αυτή αποτελεί τον κυριότερο πόλο έλξης για τους ερευνητές, Έλληνες και αλλοδαπούς, που έρχονται στο αναγνωστήριό της για να μελετήσουν το συγκεντρωμένο, σπάνιο ή και μοναδικό υλικό που διαθέτει. Στη συλλογή περιλαμβάνονται τεκμήρια που ακολουθούν γενικά τον ορισμό του βιβλιογράφου Emile Legrand ο οποίος συνέλαβε την ιδέα μιας ξεχωριστής ιονικής βιβλιογραφίας, δηλαδή τη συμπερίληψη κάθε μορφής εντύπων που αφορούν με οποιονδήποτε τρόπο στα Επτάνησα. Τα βιβλία της συλλογής χρονολογούνται από τον 17° αιώνα· εξακολουθεί, ωστόσο, να αναπτύσσεται εμπλουτιζόμενη με τη σύγχρονη παραγωγή. Παράλληλα, έχουν συλλεχθεί βιβλία που δεν χαρακτηρίζονται ως επτανησιακά, αλλά περιέχουν πληροφορίες για τα Ιόνια Νησιά, όπως βιβλία γενικότερης ιστορίας, περιηγητικά, γεωγραφικά κ.ά.

Αναφέρουμε, ενδεικτικά, ανάμεσα στα βιβλία της παραπάνω συλλογής:

Την Historia di Corfù του Ανδρέα Μάρμορα, ιστορία της Κέρκυρας από τους μυθολογικούς χρόνους  ως τις ημέρες του συγγραφέα, εντυπωσιακό για την εποχή του σύγγραμμα. Παρ’ όλες τις αδυναμίες της ως ιστορικού έργου η Historia di Corfu δεν παύει να αποτελεί απαραίτητο ανάγνωσμα για κάθε μελετητή της περιόδου της βενετικής επικυριαρχίας στην Κέρκυρα. Η έκδοση είναι παραγωγή του τυπογραφείου του Stefano Curti, ιδιαίτερα γνωστού για την έκδοση libretti και άλλων μουσικών κειμένων. Περιέχει χάρτες της νήσου και της πόλεως της Κέρκυρας, πίνακες αρχαίων νομισμάτων (συλλογή τους κατείχε ο Μάρμορας) και διάφορα χαρακτικά.

Την Κατήχησιν ιεράν ήτοι της θείας και ιεράς λειτουργίας εξήγησιν του ιατροφιλοσόφου Νικολάου Βουλγάρεως (1634-1684), αδελφού του Μεγάλου Πρωτοπαπά Κερκύρας Χριστοδούλου Βουλγάρεως, τυπωμένη από τον εγκατεστημένο στη Βενετία Γιαννιώτη έμπορο Νικόλαο Γλυκή ο οποίος ίδρυσε εκεί το 1670 αυτό που έμελλε να καταστεί ένα από τα σημαντικότερα τυπογραφεία του ελληνισμού. Σημαντικότατο εκκλησιαστικό έργο, η Ιερά Κατήχησις υπήρξε το κείμενο το οποίο στάθηκε η βάση της εκκλησιαστικής εκπαίδευσης πολλών γενεών ιερωμένων. Ανατυπώθηκε επανειλημμένως, μεταφράσθηκε και εκδόθηκε και στην αγγλική τον 19ο και 20ο αιώνα. Το έργο περιέχει ξυλογραφία που παριστάνει το οικόσημο του Χριστοδούλου, περιτριγυρισμένο από τα οικόσημα των αξιωματούχων του Συμβουλίου της Μεγαλόπρεπης Κοινότητας της Κέρκυρας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εξωτερικός διάκοσμος του οικοσήμου, καθώς στέφεται από εκκλησιαστικό πίλο που φέρει έξι θυσάνους, εραλδικό ενδεικτικό επισκόπου η αβά, προσαρμογή της καθολικής εκκλησιαστικής εραλδικής, για να υποδεικνύεται η τάξη του πρωτοπαπαδικού αξιώματος ή και προσπάθεια ίσως εξισώσεως με τον επισκοπικό βαθμό. Ενδιαφέρουσα στην ίδια ξυλογραφία είναι και η απόδοση του εμβλήματος της Κέρκυρας, που συμβαδίζει με άλλες γνωστές σύγχρονες απεικονίσεις, όπως η σελίδα τίτλου της Ιστορίας της Κέρκυρας του Μάρμορα, το ανάγλυφο στο σημερινό δημαρχιακό μέγαρο της Κέρκυρας πάνω από την προτομή του Morosini, στην πύλη του σιτοβολώνα της Κέρκυρας και αλλού.

Τη Λογική του Ευγενίου Βουλγάρεως, από τα σημαντικότερά του έργα, που σκοπό είχε την εισαγωγή της διδασκαλίας των θεωριών των νεώτερων φιλοσόφων στις ελληνικές σχολές. Η Λογική τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Johann G.I. Breitkopf (εργαστήριο που ιδρύθηκε το 1719 και υπάρχει ακόμη και σήμερα με την ονομασία Breitkopf und Hätler), όπως και άλλα έργα του Ευγενίου Βουλγάρεως αλλά και του Νικηφόρου Θεοτόκη. Η ελληνική γραμματοσειρά που χρησιμοποιεί είναι η χαρακτηριστική πλάγιου τύπου της γερμανικής σχολής και ιδιαίτερα των τυπογράφων της Λειψίας.

Τη σπάνια έκδοση της Μεγαλόπρεπης Κοινότητας των Κορυφών, Libro delle famiglie nobili della magnifica città di Corfù. Περιέχει τις οικογένειες που ανήκαν την εποχή εκείνη στο Μεγάλο Συμβούλιο και όλα τα εν ζωή άρρενα μέλη των οικογενειών αυτών, καθώς και καταλόγους των μελών του Συμβουλίου, των συνδίκων και των άλλων αξιωματούχων και όλων των αξιωμάτων και υπαλληλικών θέσεων με το μισθό που απολάμβαναν. Αξιοπρόσεκτη είναι η αναπαράσταση του εμβλήματος της πόλεως της Κέρκυρας, που θυμίζει τον τύπο ο οποίος αργότερα απαντά συχνά σε μονόφυλλα της εποχής της Επτανήσου Πολιτείας.

Την Costituzione della Repubblica Settinsulare· το πρώτο Σύνταγμα της Επτανήσου Πολιτείας του 1800, το γνωστό ως Βυζαντινό, συνάντησε έντονες αντιδράσεις οι οποίες έθεσαν σε κίνδυνο την ίδια τη συνοχή του νεοϊδρυθέντος κράτους. Τον Οκτώβριο του 1803 συγκαλείται στην Κέρκυρα Συντακτική Συνέλευση και την 5η Δεκεμβρίου, αφού διαβάζεται η αναφορά της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής, ψηφίζεται το νέο Σύνταγμα σε έξι μόλις ώρες. Το Σύνταγμα του 1803 τυπώθηκε στο μοναδικό τότε τυπογραφείο που λειτουργούσε στην Επτάνησο, την Τυπογραφία της Διοικήσεως. Γνωστή και με τα ονόματα Τυπογραφία του Γένους, Εθνική Τυπογραφία ή Τυπογραφείο της Κυβερνήσεως, είναι η συνέχεια του πρώτου τυπογραφείου που εγκαταστάθηκε στα Επτάνησα από τους Δημοκρατικούς Γάλλους το 1798 με την ονομασία Εθνική Τυπογραφία (Imprimerie Nationale). Το τυπογραφείο διευθύνεται κατά το μεγαλύτερο διάστημα της περιόδου της Επτανήσου Πολιτείας από τον Διονύσιο Σαραντόπουλο. Θα παραμείνει το μοναδικό τυπογραφείο στα Ιόνια Νησιά μέχρι την καθιέρωση της ελευθεροτυπίας, το 1848. Εν τω μεταξύ, κατά τη διάρκεια της κατάληψης των Ιονίων από τους Αυτοκρατορικούς Γάλλους, είχαν εισαχθεί νέα μηχανήματα του εκδοτικού οίκου Didot και μετά την κατάληψη της Κέρκυρας από τις βρετανικές δυνάμεις ενσωματώνεται σ’ αυτό το τυπογραφείο που είχαν εγκαταστήσει οι Βρετανοί στη Ζάκυνθο. Στη σελίδα του τίτλου παριστάνεται ο επτανησιακός λέων, έμβλημα της Επτανήσου Πολιτείας, ένας μαρκιανός λέων που κρατάει σταυροφόρο κλειστό ευαγγέλιο με επτά λόγχες οι οποίες συμβολίζουν τα Επτάνησα. Η ελληνική μετάφραση του Συντάγματος του 1803 τυπώθηκε το 1804 στην Τεργέστη. Στη σελίδα τίτλου υπάρχει διαφορετική απεικόνιση του επτανησιακού λέοντα.

Η βιβλιοθήκη της Αναγνωστικής Εταιρίας κατέχει σημαντική συλλογή άνω των εκατό libretti έργων που ανέβηκαν στο θέατρο του San Giacomo. Η ιδιαίτερη αξία των libretti αυτών και όσων ανήκουν σε άλλες συλλογές έγκειται στο ότι μας επιτρέπουν να παρακολουθούμε τη μουσική κίνηση του θεάτρου, αλλά και να αντλούμε πολύτιμες πληροφορίες από την καταγραφή των συντελεστών των παραστάσεων. Τα libretti των έργων που ανέβαιναν στο San Giacomo τυπώνονταν είτε στην Ιταλία, είτε στην Κέρκυρα, στο Τυπογραφείο της Διοικήσεως. Παλαιότερο libretto της συλλογής είναι αυτό της μονόπρακτης όπερας του Gioacchino Rossini, L’ occasione fa il ladro σε libretto του Luigi Priνidali. Η όπερα πρωτοπαρουσιάσθηκε στο Θέατρο San Moisè της Βενετίας, στις 24 Νοεμβρίου 1812. Παρ’ όλο που το libretto της Αναγνωστικής αφορά στην καρναβαλική περίοδο του 1823, πρέπει να ανέβηκε στο San Giacomo για πρώτη φορά πολύ νωρίτερα, πιθανότατα μέσα στο 1813.

Και οι περιφερειακές όμως συλλογές δεν στερούνται ξεχωριστού ενδιαφέροντος. Κύρια βοηθητική συλλογή είναι αυτή των βιβλίων ιστορίας, ανάμεσα στα οποία συμπεριλαμβάνονται:

Η μνημειώδης ενετική έκδοση του 1729 της Αλεξιάδος της  Άννης Κομνηνής.

Οι Αρχαιότητες των Αθηνών των Stuart και Reνett, του κλασικού έργου που αποτελεί και την πρώτη ακριβή περιγραφή των αρχαίων μνημείων των Αθηνών και είναι ένα από τα πιο σημαντικά αρχιτεκτονικά περιηγητικά έργα του 18ου αιώνα. Περιέχει εξαιρετικά χαρακτικά των αρχαιοτήτων και απόψεων των Αθηνών της εποχής.

Η περιγραφή της Πελοποννήσου, των νήσων της Αδριατικής και των Ιονίων Νήσων, του διάσημου Ολλανδού χαρτογράφου και ουμανιστή του 17ου αιώνα Olfert Dapper. Η ωραία αυτή έκδοση περιλαμβάνει πολλά χαρακτικά, μεταξύ των οποίων εξαιρετικές όψεις πόλεων των Ιονίων Νήσων· η έκδοση του 1686 του Άτλαντα του Porcacchi, που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων χάρτες των Νησιών του Ιονίου και αναπαράσταση της ναυμαχίας της Ναυπάκτου, καθώς και πολλές άλλες σπάνιες εκδόσεις.

Στην πλούσια συλλογή βιβλίων της αρχαίας γραμματείας ξεχωρίζουν οι εκδόσεις του 18ου και 19ου αιώνα Ελλήνων και Λατίνων κλασικών, ενώ αξιοπρόσεκτη είναι και η συλλογή νομικών βιβλίων του 18ου και 19ου αιώνα. Στις προθήκες της Εταιρίας βρίσκονται, ακόμη, ανάμεσα στα παλαιά λεξικά, η πρώτη έκδοση του Λεξικού του Γαζή και το τρίγλωσσο του Βεντότη, τυπωμένο το 1790.

Από τη βιβλιοθήκη δεν λείπουν και χειρόγραφα βιβλία, όπως το Περιφρασάριον του 1783. Το αντίτυπο της Αναγνωστικής είναι σχεδόν ίδιο με το χειρόγραφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος άρ. 2729. Πιθανός συντάκτης του κειμένου ο Ευστράτιος Ιωάννου για τον οποίο δεν είναι γνωστές άλλες πληροφορίες. Το χειρόγραφο της Αναγνωστικής Εταιρίας υπογράφει ο Χαρίτων Μαργαρίτης, δάσκαλος της Ελληνικής Σχολής της Δρόβιανης, ο οποίος πρόσθεσε δικά του πιθανόν κείμενα στο αρχικό χειρόγραφο του Ιωάννου (βλ. Παναγιώτα Τζιβάρα, «Όψεις της παιδείας στη Βόρειο Ήπειρο τον 18ο αιώνα. Δύο βορειοηπειρωτικά χειρόγραφα», Ηπειρωτικά Χρονικά, τόμ. 37, Ιωάννινα 2003).

Τέλος, σημαντική θέση κατέχει η συλλογή παλαιοτύπων του 16ου αιώνα. Πρόκειται για συλλογή που απευθύνεται στους βιβλιολόγους και βιβλιόφιλους, με εκδόσεις που γοητεύουν για την ποιότητα και την παλαιότητά τους. Ανάμεσά τους:

Οι Ισοκράτους λόγοι (1513), παραγωγή του μεγάλου Ιταλού εκδότη Άλδου Μανουτίου, με παραλλαγή της χαρακτηριστικής γραμματοσειράς που επινόησε ώστε να επιτευχθεί η συμπύκνωση του κειμένου, πράγμα που επέτρεψε την έκδοση βιβλίων μικρότερου σχήματος, συνεπώς φθηνότερων.

Ακόμη, η έκδοση της Βασιλείας των Απάντων του Γαληνού, τριάντα τρία χρόνια μετά την έκδοσή τους από τον Άλδο Μανούτιο, το 1525, με επιμέλεια των Gemusaeus, Fuchsius και Camerarius, από το τυπογραφείο του Andreas Cratander. Άξια προσοχής είναι τα εξαιρετικά τυπογραφικά στοιχεία του βιβλίου και η ωραιότατη ξυλογραφία της σελίδας τίτλου.

Η εισαγωγή του ηλεκτρονικού κειμένου και της ηλεκτρονικά ανακτώμενης πληροφορίας στις βιβλιοθήκες πριν δύο δεκαετίες είχε προκαλέσει την αίσθηση ότι οι ημέρες του «παραδοσιακού» βιβλίου ήταν μετρημένες. Ωστόσο, η προφητεία αυτή δεν επαληθεύθηκε και το τυπωμένο βιβλίο, όπως δείχνουν τα πράγματα, δεν πρόκειται να εξαφανισθεί στο ορατό τουλάχιστον μέλλον. Το αυτό ισχύει και για τις βιβλιοθήκες που το στεγάζουν, ανάμεσά τους και τη βιβλιοθήκη της Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας.

ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ