Τον Απρίλιο του 2021, ολοκληρώθηκε η επεμβατική συντήρηση – αποκατάσταση του πρώτου τόμου των «Ελληνικών Χρονικών» (1824).
Ο βιβλιοδετημένος τόμος, ο οποίος εναπόκειται στη βιβλιοθήκη της Εταιρίας μας, προέρχεται από τη συλλογή του Στέφανου (Νάκη) Πιέρη και είχε υποστεί αρκετές φθορές στους δύο σχεδόν αιώνες που πέρασαν αφ’ ότου τυπώθηκαν τα φύλλα στο αγωνιζόμενο Μεσολόγγι.

Την πρωτοβουλία και το σχετικό κόστος συντήρησης ανέλαβαν ο πρόεδρος και τα μέλη της Διοικητικής Επιτροπής της Αναγνωστικής Εταιρίας, αφιερώνοντας τη συμβολική αποκατάσταση αυτής της εμβληματικής περιοδικής έκδοσης των επαναστατημένων Ελλήνων, στη μνήμη του αλησμόνητου συνεργάτη και πολύτιμου φίλου Άγη Τσαγγαράκη, ο οποίος υπηρέτησε την Αναγνωστική Εταιρία από τη θέση του Ταμία της Δ.Ε. με ευσυνειδησία και ουσιαστική συνεισφορά, για μία πενταετία. Όμως, δυστυχώς, έφυγε πρόωρα από κοντά μας, τον Ιούνιο του 2020.

Τα «Ελληνικά Χρονικά» εκδίδονταν από τον Ελβετό γιατρό Ιωάννη-Ιάκωβο Μάγερ, από τον Ιανουάριο του 1824 έως τον Φεβρουάριο του 1826. Ήδη τον Δεκέμβριο του 1823 είχε δημοσιευτεί αναγγελία της έκδοσης, καθώς κι ένα έκτακτο φύλλο με τίτλο Πρόδρομος των Ελληνικών Χρονικών. Αν και πρόθεση του Μάγερ ήταν η εφημερίδα να εκδίδεται δυο φορές εβδομαδιαίως, συχνά κυκλοφορούσε με διακοπές, επειδή «… αι συνεχείς ζημίαι, τας οποίας από τον εχθρικόν πυροβολισμόν πάσχει η τυπογραφία, γίνονται αιτίαι αναπόφευκτοι ταύτης της διακοπής.», όπως γράφει ο ίδιος ο μαχητικός εκδότης. Τα πρώτα φύλλα εκδόθηκαν στο πιεστήριο του Δημήτριου Μεσθενέα, το οποίο από τον Απρίλιο του 1824 εμπλουτίστηκε με το πιεστήριο και τα τυπογραφικά στοιχεία, τα οποία μετέφερε στην Ελλάδα ο Βρετανός συνταγματάρχης Λ. Στάχνοπ, εκ μέρους του Φιλελληνικού Κομιτάτου του Λονδίνου.

Στην πλούσια και ποικίλη ύλη των «Ελληνικών Χρονικών», που διαπνέονταν από φιλελεύθερο πνεύμα, συγκαταλέγονται άρθρα γνώμης, για την ποίηση, την φιλολογία, για σημαίνουσες προσωπικότητες, ιστορίες φιλελληνισμού, μεταφράσεις ξένων δημοσιευμάτων, προκηρύξεις και Διαγγέλματα της Διοίκησης, επιστολές και ειδήσεις για τη δράση των φιλελληνικών κομιτάτων και φυσικά πληροφορίες για τις πολιτικές εξελίξεις και τις πολεμικές συγκρούσεις. Ιδιαίτερης σπουδαιότητας και πολύτιμη πηγή για την Ιστορία της Επανάστασης είναι η ημερολογιακή καταγραφή των γεγονότων κατά τους τελευταίους μήνες της πολιορκίας.

Η διάδοση της εφημερίδας ήταν ευρεία, με συνδρομητές στα Επτάνησα, την Πελοπόννησο, την Ήπειρο, το Κάιρο και την Κωνσταντινούπολη και αλλού. Η κυκλοφορία της σταμάτησε στις 20 Φεβρουάριου του 1826, λίγο πριν την Έξοδο του Μεσολογγίου, εξαιτίας της καταστροφής του τυπογραφείου από εχθρικά πυρά.

Την επεμβατική συντήρηση – αποκατάσταση του τόμου ανέλαβε η Σπυριδούλα Πρίφτη, συντηρήτρια χαρτώου υλικού.

1. ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΥ ΚΥΡΗΝΑΙΟΥ ΥΜΝΟΙ ΜΕΤΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΩΝ –
ΓΝΩΜΑΙ ἐκ διαφόρων ποιητῶν φιλοσόφων τε καί ῥητόρων συλλεγεῖσαι.
Callimachi Cyrenaei hymni, cum scholiis nunc primum æditis –
Sententiae ex diversis poëtis oratoribusque ac philosophis collectæ, non ante excusæ. BASILIAE MDXXXII
(Βασιλεία, H. Froben & N. Episcopius, 1532).

Πρόκειται για μια πολύ ενδιαφέρουσα και σπάνια αναγεννησιακή έκδοση, που περιλαμβάνει στο πρώτο μέρος της (σελ. 8-66) τους «Ὕμνους» του Καλλιμάχου, (ενός σημαντικότατου ποιητικού έργου της Ελληνιστικής Περιόδου) και στο δεύτερο μέρος της (σελ. 67-245) μια πλούσια συλλογή ποικίλων αποφθεγμάτων από 140 σπουδαίες προσωπικότητες του αρχαίου κόσμου.

Το βιβλίο τυπώθηκε στη Βασιλεία της Ελβετίας, το 1532. Εκδότης ήταν ο Hieronymus Froben (1501-1563), γιός του σπουδαίου Ελβετού ουμανιστή Johann Froben και προσωπικός φίλος του Έρασμου. Η δράση της οικογένειας Froben και του περίφημου τυπογραφείου της, έκαναν την Βασιλεία ένα από τα σπουδαία εκδοτικά κέντρα της Όψιμης Αναγέννησης.

Στην «Epistola» που προτάσσεται, μαρτυρείται και ο επιμελητής του πονήματος. Πρόκειται για τον Βοημό ευγενή και λόγιο Sigismund Gelen (1497-1554). Ο Gelen μετά τις σπουδές του στην Πράγα, μετέβη στην Ιταλία όπου και έγινε κοινωνός της Αναγέννησης. Εκεί έμαθε ελληνικά από τον Κρητικό λόγιο Μάρκο Μουσούρο (1470-1517), ο οποίος ήταν δάσκαλος και του Έρασμου αλλά και μαθητής του Ιανού Λάσκαρι. Επιστρέφοντας στην Βοημία, ο Gelen απογοητεύτηκε από την κατάσταση που επικρατούσε στον εκεί ακαδημαϊκό χώρο, και κατέφυγε στην Βασιλεία. Εκεί, εργάστηκε στους Froben, ως εκδότης και επιμελητής.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι η πρώτη έκδοση των Ύμνων έγινε στη Φλωρεντία, το 1496, από τον Βυζαντινό λόγιο Ιανό Λάσκαρι με τη χορηγία του Πιέρου των Μεδίκων, ενώ την ίδια χρονιά στην Κέρκυρα ο Γεώργιος Μόσχος είχε αντιγράψει τους Ύμνους του Καλλιμάχου (σημερινός κώδικας Vat.gr 1379). Εν τούτοις, είναι άξιο προσοχής το γεγονός πως ήδη στο α΄ μισό του 16^ου αιώνα συναντάμε αμιγώς ελληνικές εκδόσεις (χωρίς αντιπαραβολή λατινικής μετάφρασης) και στην Κεντρική Ευρώπη.

Ο Καλλίμαχος ο Κυρηναίος θεωρείται από τους σημαντικότερους ποιητές και λογίους της Πτολεμαϊκής Αιγύπτου (3^ος αι. π.Χ.). Αποτέλεσε την κινητήριο δύναμη για τη συγκέντρωση και την οργάνωση της βιβλιοθήκης του περίφημου «Μουσείου» της Αλεξάνδρειας, κάτι που τον καθιστά τον πρώτο καταλογογράφο στην ιστορία της Βιβλιοθηκονομίας. Στο σπουδαίο συγγραφικό έργο του περιλαμβάνονται οι «Πίνακες», οι οποίοι αποτελούν έναν ογκώδη κατάλογο όλων των έως τότε έργων της ελληνικής γραμματείας, μαζί με τις βιογραφίες των δημιουργών τους. Σημαντικότερο πόνημά του θεωρούνται τα «Αίτια», ενώ συνέγραψε ακόμη διάφορες διατριβές. Η επιρροή του στα γράμματα ήταν τόσο έντονη που με το όνομά του συνδέονται δύο διακριτά ποιητικά κινήματα, ένα στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια και ένα στην Ρώμη του μεταιχμίου μεταξύ της «Res Publica» και της Αυτοκρατορίας.

Οι «Ὕμνοι» αποτελούν το μοναδικό έργο του σπουδαίου ποιητή που έχει σωθεί ολόκληρο έως τις μέρες μας. Σε αυτό, ο ποιητής έγραψε 6 ύμνους, οι οποίοι μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη είναι οι μιμητικοί ύμνοι προς τον Απόλλωνα, την Δήμητρα και την Αθηνά, οι οποίοι παραδίδονται στον αναγνώστη ως αναπαράσταση θρησκευτικής τελετής. Η δεύτερη είναι οι μη-μιμητικοί προς τον Δία, την Δήμητρα και τη Δήλο, μέσω των οποίων δεν επιδιώκεται η αναπαράσταση κάποιας ιεροτελεστίας.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Nesselrath, H.-G. (2001). Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία: Τόμος Α’ Αρχαία Ελλάδα. Αθήνα: Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα.
Στάικος, Κ. Σ. (2020). Το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη των Πτολεμαίων στην Αλεξάνδρεια: Το Όραμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου για ένα Καθολικό Πνευματικό Κέντρο. Αθήνα: Εκδόσεις Άτων.
Τζιβάρα Π. (2003) Σχολεία και Δάσκαλοι στη βενετοκρατούμενη Κέρκυρα (16^ος -18^ος αι.) Αθήνα: Εκδόσεις Σταμούλη.

2. «Ισοκράτους Λόγοι. Αλκιδάμαντος, κατά Σοφιστών. Γοργίου, Ελένης εγκώμιον. Αριστείδου Παναθηναϊκός. Του αυτού Ρώμης Εγκώμιον.
Isocratis Orationes. Alcidamantis contra dicendi magistros. Gorgiae de laudibus Helenae. Aristidis de Laudibus Athenarum.
Eiusdem de Laudibus urbis Romae. Venetiis: In aedibus Aldi, et Andreae soceri, IIII nonarum Maii, 1513».

Το αντίτυπο είναι ακέφαλο (αρχίζει από την σελίδα 3). Το στοιχείο που το καθιστά μοναδικό είναι ότι φέρει διάσπαρτες παρασελίδιες σημειώσεις, -που συχνά καταλαμβάνουν όλο τον ελεύθερο χώρο γύρω από το εκτυπωμένο κείμενο – περισσότερες στα λατινικά και ορισμένες στα ελληνικά. Πρόκειται κυρίως για μετάφραση (τμημάτων) του ελληνικού κειμένου στα λατινικά, σχόλια στα λατινικά και μια απόδοση / περίληψη των λόγων στα ελληνικά.

Προληπτική συντήρηση (με μικρές επεμβατικές συντηρήσεις, όπου ήταν αναγκαίες) και ψηφιοποίηση. (Συντηρήτρια χαρτώου υλικού Ιωαννέτα Παπαβλασοπούλου)

Στον κολοφώνα του βιβλίου υπάρχει η ένδειξη «an. M.D.XLVII, Cal. Febr.» (1547).

Το συγκεκριμένο αντίτυπο  είναι ακέφαλο και λείπουν οι πρώτες του σελίδες (αρχίζει από τη σελ. 37). 

Άλλη μια σπανιότατη έκδοση του 17ου αι. από τις συλλογές της Αναγνωστικής Εταιρίας συντηρήθηκε πρόσφατα με υποδειγματικό τρόπο, αυτή τη φορά χάρη στην ευγενική χορηγία της κυρίας Ελένης Γούστη Σταμπόγλη.

Πρόκειται για την αθησαύριστη έκδοση ενός λογιστικού – εμπορικού εγχειριδίου του έτους 1687, από το γνωστό τυπογραφείο του Νικολάου Γλυκύ στη Βενετία.

Το σωζόμενο αντίτυπο, μοναδικό γνωστό έως τώρα, διαστάσεων μόλις 8 x 15 εκ. (σε σχήμα «duodecimo») ώστε να είναι εύχρηστο, αποτελεί ένα σημαντικό τεκμήριο της καθημερινής χρήσης των μαθηματικών κατά τον 17ο αι.. Φέρει, μάλιστα, χειρόγραφες κτητορικές σημειώσεις και προσφέρει ενδιαφέροντα στοιχεία για την χρήση εγχειριδίων αυτού του τύπου.

Ο πλήρης τίτλος του είναι: «Πρακτική, ἢγουν νέα ἐφεύρεσις διὰ νὰ κάμνῃ τινὰς λογαριασμούς, Φερμένη εἰς τρόπον τόσον εὔκολον, ὁποὺ καθένας θέλει ὑμπορὴ νὰ κάμνῃ κάθε μεγάλον λογαριασμὸν εἰς τὰ πουλήματα, ἀγοράσματα, μέτρα, ζύγια, εἰς κάθε λογῆς τιμῶν, κ’ κάθε λογῆς τορνέσια εἰς ὅλα τὰ μέρη τοῦ Κόσμου. Δουλεύει ἀκόμη εἰς τὸ νὰ μειράζη τινὰς κάθε λογῆς πράγματα εἰς περισσότερα μέρη τοῦ κόσμου. Δουλεύει ἀκόμα εἰς τὸ νὰ μειράζη τινὰς κάθε λογῆς πρᾶγμα εἰς περισσότερα μέρη, κ’ νὰ κάμνῃ συμμειρασμοὺς εἰς σαντροφιαίς [Sic]. Καὶ μὲ τοὺς τόπους ὅπου κάθε εἰς πιγένει καὶ ἔρχεται εἰς ὅλα τὰ μέρη τοῦ κόσμου, κ’ ἄλλαις ἐομηνίαις εἰς ὠφέλειαν παντῶν. Τώρα νέα μεταγλωτισμένη εἰς τ’ κοινὴν γλῶσσαν τῶν Ρωμαίων κ’ τυπομένη μὲ μεγάλην ἐπιμέλειαν, Παρὰ Νικολάω Γλυκεῖ τῷ ἐξ Ἰωαννίνων, Ενετιησι, αχπζ (1687)».

Ο παραπάνω μακρόσυρτος τίτλος, όπως συμβαίνει και με άλλα εγχειρίδια αυτού του είδους, λειτουργεί ως μέσο προβολής των περιεχομένων του, συνδέοντάς τα με τις ανάγκες και τις δραστηριότητες των εμπόρων που επρόκειτο να τα χρησιμοποιήσουν.

Είναι σημαντικό να τονιστεί η ευρύτερη ιστορική σημασία του αντιτύπου, ως μέρος των πολλών εκδόσεων του εγχειριδίου «Ταρίφας μὲ ταῖς Πόσταις». Εμπλουτίζει τις γνώσεις μας για τα έντυπα που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες έμποροι και αναδεικνύει την πρακτική εφαρμογή των μαθηματικών μεθόδων στο πλαίσιο του ελληνικού εμπορίου.

Τέλος, η «Πρακτική» υπογραμμίζει τον σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισαν τα ελληνικά τυπογραφεία της Βενετίας, όπως αυτό του Νικολάου Γλυκύ, στη διάδοση της γνώσης στον ελληνικό κόσμο.

Η ενσωμάτωση των λογιστικών εγχειριδίων στο ευρύτερο εκδοτικό τοπίο της εποχής αναδεικνύει τη σημασία του βιβλίου στη μετάδοση αναγκαίων, καθημερινών γνώσεων. Αυτή η μικροϊστορική οπτική εμπλουτίζει τις γνώσεις μας και μας καλεί σε μία περαιτέρω διερεύνηση του έντυπου υλικού πολιτισμού, και ιδίως του τρόπου με τον οποίο το βιβλίο επηρέασε την καθημερινή ζωή των ανθρώπων.

Περισσότερες πληροφορίες για τη συντήρηση:
Το πολύτιμο τεκμήριο έφερε έντονα τα ίχνη από τη φθορά του χρόνου και τη δράση εντόμων. Παρατηρούνταν απώλεια συγκόλλησης και ευθρυπτότητα, αποκολλημένα τα στρώματα χαρτιού των πινακίδων, εκτενείς οπές και απώλειες στα φύλλα, εκτενείς κηλίδες υγρασίας και αποχρωματισμοί.

Πραγματοποιήθηκε μηχανικός καθαρισμός με χρήση Museum Vac και πινέλων, αφαιρέθηκε μεγάλος όγκος επικαθίσεων και σκόνης, κυρίως προερχόμενης από τις φθορές από τη δράση των εντόμων.

Παρότι η δράση των εντόμων ήταν παλαιότερης περιόδου και όχι πλέον ενεργή, κρίθηκε απαραίτητη η εργασία προληπτικής απεντόμωσης. Εκτελέστηκε απεντόμωση με τη μέθοδο της ανοξίας, μέσω του συστήματος Veloxy. Ο τόμος παρέμεινε σε συνθήκες απόλυτης ανοξίας (0,02% Ο2 ) για 21 ημέρες έως την πλήρη εξουδετέρωση των εντόμων.

Έγινε εκτενής αφαίρεση κηλίδων υγρασίας από τα φύλλα που έφεραν έντονες κηλίδες με αισθητή αλλοίωση του τυπώματος, στο σύνολο του εντύπου. Η αφαίρεση κηλίδων έγινε με ολική πλύση σε τράπεζα απιονισμένο νερό.

Η ραφή ήταν πλήρως κατεστραμμένη και ήταν αναγκαία η ραφή τους εκ νέου, η οποία έγινε με μετρίου πάχους φυσική λινή κλωστή.

Έγιναν εκτενείς εργασίες στερέωσης και συμπλήρωσης των απωλειών και οπών από τη δράση εντόμων. Χρησιμοποιήθηκε ιαπωνικό χαρτί kojo 25gsm και tengujo 9gsm, με αμυλόκολλα. Τα χαρτιά τονίστηκαν στους επιθυμητούς τόνους με gouache.